Τα μαύρα φεγγάρια του παγκόσμιου Νότου

Γεωπολιτικός νέο- ιμπεριαλισμός

Η «πρωταρχική συσσώρευση» του 21^ου αιώνα

Πέρα από την χρηματοπιστωτική κρίση και την διατροφική κρίση που αναδείχτηκε μέσα από την πρώτη, ο καπιταλισμός θα έρθει κάποια στιγμή, αν κι όχι απαραίτητα στο άμεσο μέλλον, αντιμέτωπος με την αναμενόμενη ενεργειακή κρίση, η οποία θα τον εξαναγκάσει (αν δεν το έχει κάνει ήδη από μόνος του) σε μια ριζική αναδιάρθρωση των μοντέλων ενέργειας. Φυσικά, αν οι «πράσινοι» κεφαλαιοκράτες επιβάλλουν νωρίτερα τα σχέδια τους στο υπόλοιπο σύστημα, αν ο βαθμός εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων για την παραγωγή ενέργειας αυξηθεί (με αποτέλεσμα την ταχύτερη εξάντληση τους) κι αν το διεθνές κεφάλαιο δεν καταφέρει να κινητοποιήσει τον ανταγωνισμό στην αγορά του πετρελαίου και του φυσικού αερίου (να δημιουργήσει ιδεατές νεοφιλελεύθερες επιχειρήσεις), τότε η ολοκλήρωση της μετάβασης σε νέους τρόπους παραγωγής ενέργειας θα γίνει κάτι δεκαετίες νωρίτερα από όταν ο καπιταλισμός θα αναγκαζόταν από την απουσία κοιτασμάτων να αναμορφώσει τα ενεργειακά μοντέλα του. Με αρκετή επιφύλαξη μπορεί να ισχυριστεί κανείς στην προσπάθεια του να προσδιορίσει τα χρονικά σημεία αρχής και τέλους της ενεργειακής αναδιάρθρωσης, ότι η επίσημη αρχή της βρίσκεται στα επόμενα έτη (με την έννοια της αρχής υλοποίησης των σχεδίων για «πράσινη» ανάπτυξη και δημιουργία «πράσινων» βιομηχανικών ζωνών στον παγκόσμιο Νότο) κι η επίσημη λήξη της τοποθετείται σε κάποιο χρονικό διάστημα κοντά στα τέλη του 21^ου αιώνα. Σε ποια φάση θα βρίσκεται η διαδικασία της μετάβασης όταν ξεσπάσει η ενεργειακή κρίση, αυτό μόνο το μέλλον μπορεί να το δείξει... ή καλύτερα η έκβαση του ανταγωνισμού των τάξεων και του ανταγωνισμού των κεφαλαίων. Ας κρατήσουμε ως δεδομένο, ότι οι πρώτες δραστηριότητες των μεγάλων κεφαλαίων για την συμμετοχή τους με ευνοϊκότερες συνθήκες στον 5^ο και τον 6^ο παγκόσμιο πόλεμο έχουν ήδη λάβει χώρα.

Κι αν ο 6^ος παγκόσμιος πόλεμος (για τον έλεγχο των μελλοντικών πηγών ενέργειας) φαντάζει μακριά, ο 5^ος παγκόσμιος πόλεμος (για τον έλεγχο της τροφής) δείχνει να βρίσκεται αρκετά πιο κοντά. Ιδιαίτερα μετά τις εκτιμήσεις της επιστημονικής κοινότητας ότι ο πληθυσμός της γης Θα αυξηθεί περίπου σε 9,1 δισεκατομμύρια ανθρώπους μέχρι το 2050, πράγμα που θα οδηγήσει σε μεγάλη αύξηση της ζήτησης για μέσα συντήρησης. Συγκεκριμένα για την τροφή, η ζήτηση αυτού του είδους κατανάλωσης αναμένεται να αυξηθεί κατά 50%. Έτσι, τα μεγάλα κεφάλαια έχουν ριχτεί με λύσσα σε ένα κυνήγι αγορών, εκμισθώσεων κι αναγκαστικών απαλλοτριώσεων γης που μπορεί να χωριστεί σε δυο κατηγορίες αρπαγής. Σε αυτήν που διεξάγεται για την κάλυψη των διατροφικών αναγκών κάποιων χωρών και σε αυτήν που διεξάγεται αμιγώς για την αύξηση του ποσοστού κέρδους. Στην πρώτη περίπτωση η αρπαγή γίνεται από κρατικά ελεγχόμενες εταιρίες χωρών που χρησιμοποιούν τις offshore εκτάσεις γης για να γεμίσουν την εγχώρια αγορά με αγροτικά προϊόντα, ενώ στην δεύτερη περίπτωση η αρπαγή γίνεται από καπιταλιστικούς κολοσσούς, προκειμένου να αποκομίσουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κέρδος από τις επενδύσεις τους στην παραγωγή και την πραγματική εργασία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την πρώτη κατηγορία είναι η εκμίσθωση για 99 χρόνια 1,5 εκατομμυρίου εκταρίων γης στο Σουδάν από τις κυβερνήσεις της Ν. Κορέας και της Αιγύπτου, η ενοικίαση 130 χιλιάδων εκταρίων γης στη Καμπότζη από το Κουβέιτ, η πρόθεση της Αιγύπτου να καλλιεργήσει αγροτικά προϊόντα σε 840 χιλιάδες εκτάρια γης στην Ουγκάντα, η αγορά τεράστιων εκτάσεων γης σε χώρες της Ασίας και της Αφρικής από την Ιαπωνία, το κινεζικό ανερχόμενο κεφάλαιο και την Σαουδική Αραβία κλπ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την δεύτερη κατηγορία είναι η αγορά ή εκμίσθωση για πολλά χρόνια γης στο Νότο από γιγαντιαίες επιχειρήσεις της διατροφικής βιομηχανίας (που τη χάνεις, που τη βρίσκεις... τη φυσιολάτρισσα Monsanto) με πιστώσεις από μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και hedging funds, συμβουλές από ινστιτούτα επιστημών και πολιτικές πλάτες από διεθνείς οργανισμούς, όπως ο ΟΗΕ, οι «αδερφοί 8», το ΝΑΤΟ κι η Παγκόσμια Τράπεζα.

Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για μια νέα μορφή αποικιοκρατίας, αυτό που επιτυχώς ονομάστηκε βίο- αποικιοκρατία και σωστά κατατάχθηκε στον πίνακα του νέο- ιμπεριαλισμού ή αλλιώς του ιμπεριαλισμού με γεωπολιτικό προσανατολισμό. Πρόκειται για μια νέα πρωταρχική συσσώρευση... ένα σύνολο ιστορικών διαδικασιών διαχωρισμού πληθυσμών από την κοινοτική τους γη και τα μέσα επιβίωσης τους, προκειμένου να τεθούν υπό την ιδιοκτησία των μεγάλων κεφαλαιοκρατών. Το γιατί αυτή η συσσώρευση συμβαίνει στο Νότο είναι προφανές. Εκεί, τα Κράτη που κοιτάν να καλύψουν τις διατροφικές ανάγκες τους μπορούν να αγοράσουν μεγάλες ακαλλιέργητες και γόνιμες εκτάσεις φθηνής γης, αλλά και φθηνή εργατική δύναμη να τις καλλιεργεί, ώστε να λύσουν το διατροφικό ζήτημα του πληθυσμού τους χωρίς ιδιαίτερες δαπάνες και να αυτονομηθούν διατροφικά. Εκεί, τα κεφάλαια μπορούν να αποσπάσουν τη μεγαλύτερη δυνατή υπεραξία και να βγάλουν το μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό κέρδους, δαπανώντας ελάχιστα σε σταθερό κεφάλαιο (οι εκτάσεις γης αγοράζονται πάμφθηνα, οι εγκαταστάσεις δεν κοστίζουν πολλά κι η τεχνολογία που χρησιμοποιείται για να αυξήσει την παραγωγική δύναμη της αγροτικής εργασίας έχει χαμηλή αξία, εφόσον τα μηχανήματα παράγονται σε αντίστοιχες συνθήκες στην αναπτυσσόμενη χώρα που η εταιρία έχει τη βιομηχανική της βάση) και σε μισθούς. Την υπεραξία αυτήν θα την υλοποιήσουν στη συνέχεια ρίχνοντας τα αγροτικά προϊόντα σε πολύ χαμηλές τιμές στην παγκόσμια αγορά, καθώς κι η αξία τους θα είναι πολύ χαμηλή, ενώ κι η προσφορά θα ανεβεί στα επίπεδα της νέας ζήτησης για αυτά.

Είναι σχεδόν σίγουρο, όμως, ότι η υπερπαραγωγή αγροτικών προϊόντων (η δημιουργία πλεονάσματος αγροτικών εμπορευμάτων) που θα προκύψει από την αποφασιστικότητα των κεφαλαιοκρατών της διατροφικής βιομηχανίας για μεγαλύτερο άμεσο κέρδος θα έρθει αντιμέτωπη με μια κατάσταση υποκατανάλωσης, μια κατάσταση αδυναμίας πολλών αγορών να αναπτύξουν τον βαθμό απορρόφησης αγροτικών εμπορευμάτων που χρειάζεται η αυξημένη παραγωγή τους. Ορθότερα, η προσφορά θα αυξηθεί πολύ παραπάνω από ότι θα αυξηθεί η ζήτηση με την σταδιακή αύξηση του πληθυσμού κι αφού η προσφορά θα ξεπερνά κατά πολύ την ζήτηση, οι τιμές των αγροτικών προϊόντων θα πέσουν αρκετά κάτω από την πραγματική τους αξία. Αν σε εκείνη την φάση δεν μεταπηδήσουν σε άλλο παραγωγικό τομέα οι καπιταλιστές, είναι πολύ πιθανό το δίπολο υπερπαραγωγή- υποκατανάλωση αγροτικών προϊόντων να καταλήξει σε γενικευμένο αδιέξοδο. Η λύση σε αυτό θα είναι ένας εκ νέου προσδιορισμός των παραγωγικών αναγκών για την διατροφή που θα προσαρμόζεται στην ζήτηση για αγροτικά προϊόντα σε εκείνη την περίοδο με μια συνολική μετατόπιση των επενδύσεων στο πεδίο της ενέργειας κατά πάσα πιθανότητα, από το οποίο θα προσπαθήσουν πλέον να βγάλουν το μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό κέρδους. Φυσικά, αυτό δεν είναι τίποτε άλλο πέρα από εικασία. Κι όπως είπαμε κάτι τέτοιο προσδιορίζεται χρονικά από πολλούς παράγοντες, όπως την ταξική πάλη και τις κοινωνικοπολιτικές αναδιαρθρώσεις που αυτή μπορεί να πετύχει μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα, τον βαθμό φθοράς και λεηλασίας της φύσης κλπ.

Πρέπει να σημειωθεί εδώ, ότι οι καπιταλιστές αντιμετωπίζουν συνεχώς από ένα σημείο και μετά μειωμένες αποδόσεις από τις επενδύσεις τους σε διάφορους παραγωγικούς τομείς. Όταν δεν αποκομίζουν από αυτούς το επιθυμητό ποσοστό κέρδους, τότε αυτόματα τους χαρακτηρίζουν ανεπαρκείς και μεταπηδούν σε άλλους. Αυτό συμβαίνει, είτε γιατί οι μισθοί των εργατών ανεβαίνουν σε αυτούς τους παραγωγικούς τομείς, είτε γιατί οι κεφαλαιοκράτες αδυνατούν να υλοποιήσουν ένα μεγάλο μέρος της αποσπώμενης υπεραξίας κι αντιμετωπίζουν πρόβλημα πραγματοποίησης. Αδυνατούν να μετατρέψουν αυτήν την υπεραξία σε χρήμα, καθώς ένας μεγάλος όγκος εμπορευμάτων μένει απούλητος... η προσφορά ξεπερνάει τραγικά τη ζήτηση! Τι συμβαίνει σε αυτή την περίπτωση; Επενδύουν σε άλλους παραγωγικούς τομείς που μπορούν να τους αποφέρουν το επιθυμητό κέρδος, σε εκείνους τους τομείς, για τα προϊόντα των οποίων υπάρχει αυξημένη ζήτηση από τον πληθυσμό, έτσι ώστε η προσφορά σε αυτούς τους τομείς να εξισωθεί με την αυξημένη ζήτηση, ενώ η προσφορά στους ανεπαρκείς παραγωγικούς τομείς να εξισωθεί με την μειωμένη ζήτηση και να υπάρξει πάλι γενική ισορροπία. Η ταπεινή μας γνώμη είναι ότι η δεύτερη κατηγορία του νέου γεωργικού outsourcing, όπως είπαμε, έχει τις ρίζες της και σε αυτή τη παρατήρηση. Στο γεγονός ότι η ζήτηση για αρκετά είδη κατανάλωσης (στη πλειοψηφία τους είδη πολυτελείας), στα οποία επένδυσε δισεκατομμύρια ο καπιταλισμός παλιότερα, έχει μειωθεί και λόγω της αύξησης του πληθυσμού λαμβάνει χώρα μια αύξηση στη ζήτηση μέσων συντήρησης, οπότε κι οι κεφαλαιοκράτες βλέπουν αυτόν τον παραγωγικό τομέα ως αποδοτικό επενδυτικό πεδίο.

Αναλυτικότερα, μέσα στο 2009 (και συμβαίνει ακόμα και τώρα) με το ξέσπασμα της διατροφικής κρίσης, οι τιμές των αγροτικών προϊόντων εκτοξεύθηκαν πολύ πάνω από την αξία τους, καθώς η ζήτηση για αυτά ξεπέρασε κατά πολύ τη προσφορά τους από τις εταιρίες της διατροφικής βιομηχανίας λόγω του γεγονότος ότι μειώθηκε η παραγωγή για διάφορους λόγους, από οικονομικούς μέχρι κλιματικούς. Αυτή ήταν και μια από τις αιτίες που οι χώρες χωρίς γεωργική βάση και τα μεγάλα αφεντικά του κόσμου έτρεξαν για αυτό το νέο outsourcing (η ανεξαρτητοποίηση ορισμένων χωρών από τα δεσμά της εισαγωγής αγροτικών προϊόντων κι η απόσπαση του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους από την παραγωγή αντίστοιχα). Η ευκαιρία για καλή απόδοση από την επένδυση στην παραγωγή δεν πρέπει να χάνεται, ιδιαίτερα όταν η κερδοσκοπική επένδυση στο χρηματιστήριο, τα τοξικά ομόλογα, τα hedging bets κι όλο αυτό το χαώδες δίκτυο επικίνδυνων χρηματιστικών πρακτικών απεδείχθησαν καταστροφικά για τα κέρδη πολλών κολοσσών. Η προστασία της συσσώρευσης από τους εργατικούς αγώνες και το ξεπέρασμα της ανεπάρκειας της παραγωγής ως επενδυτικό πεδίο είχαν και το τίμημα τους (αν και πάλι οι νέοι ταξικοί αγώνες χρεωμένων ενάντια στις κατασχέσεις και των εργατών της περιφέρειας για αυξήσεις στους μισθούς υπέσκαψαν εν μέρει τη χρηματοπιστωτική συνθήκη)!

Η παραπάνω ανάλυση ανταποκρίνεται σε μια κατάσταση ανταγωνισμού των κεφαλαιοκρατών σε αυτόν τον παραγωγικό τομέα, όπως ο ίδιος ο νεοφιλελευθερισμός τον επιθυμεί και προσπαθεί να τον κινητοποιεί παγκόσμια, έναν ανταγωνισμό που πάντα εξισώνει τα ποσοστά κέρδους. Στην περίπτωση που δημιουργηθεί μέσα σε αυτόν κάποιο μονοπώλιο, η συμπεριφορά προσφοράς και ζήτησης, η διακύμανση των τιμών και τα ποσοστά κέρδους ακολουθούν μια πολύ διαφορετική διαδρομή. Στην δική μας περίπτωση, δεν θεωρούμε ότι θα υπάρξει κατοχή του μεγαλύτερου όγκου των καλλιεργήσιμων εκτάσεων γης από έναν μόνο οργανισμό- κράτος- επιχείρηση. Αυτό που φαίνεται αντιθέτως είναι, ότι έχουμε να κάνουμε με μια κλασσική περίπτωση νέο- ιμπεριαλισμού, όπου κάποιες γιγαντιαίες εταιρίες της διατροφικής και μη βιομηχανίας ανταγωνίζονται μεταξύ τους, σε πολλές περιπτώσεις κρυμμένες πίσω από Κράτη, σε άλλες περιπτώσεις απροκάλυπτα. Κάτι τέτοιο κρίνουμε, ότι θα συμβεί και με τις μελλοντικές πηγές ενέργειας, για τις οποίες θεωρούμε ότι το κυνήγι έχει ήδη αρχίσει. Αν κι είναι δύσκολο να συγκεντρώσει κανείς στοιχεία, μπορεί τουλάχιστον να αναγνωρίσει ότι από τις εκτάσεις γης στον Νότο, των οποίων η αγορά διαπραγματεύεται σήμερα, πολλές περιέχουν κοιτάσματα πολύτιμα για τα ενεργειακά μοντέλα του αύριο, όπως κι εκεί υπάρχουν δόκιμες συνθήκες για να φιλοξενηθούν οι πρώτες «πράσινες» βιομηχανίες. Και ναι! Όπως είπαμε και πριν, το κεφάλαιο ψάχνει πλέον για σημεία με γεωπολιτικό ενδιαφέρον στον παγκόσμιο χάρτη. Μην εκπλαγείτε αν ακούσετε απόψεις περί χωρισμού τεραστίων ερήμων του Νότου σε ζώνες που θα φιλοξενήσουν την «πράσινη» βιομηχανία του αύριο, παρά μόνο ετοιμαστείτε για ριζικές αναδιαρθρώσεις σε όλα τα πεδία του κοινωνικού πλανήτη.

★